EBRÛ SANATI

Bir kâğıt bezeme sanatı olan ebrû, kitre veya benzer malzemeyle yüzey gerilimi artırılmış su üstüne özel fırçalarla serpilen boyalarla meydana gelen şeklin kâğıda geçirilmesidir. Ciltlerin yan kâğıdı olarak kullanılan, hat levhalarının kenarlarını çerçeveleyen geleneksel ebrûlarda buluta benzeyen renk kümelerine rastlanır. Ebrî Farsça bulutumsu, bulut gibi anlamını taşır. Şemsettin Sami’nin Kamus-i Türkî sözlüğünde ebrî için Çağatayca ebre (elbise) yüzü, kürk kabı, hare gibi dalgalı ve damarlı (kumaş, kâğıt vb.), cüz ve defter kabı yapmak için kullanılan kâğıt denmektedir. Günümüzde sanatın kendisi de bu yolla elde edilen kâğıtlar da ebrû olarak adlandırılır. Kâğıt üzerinde mermerdekine benzer damarlar görüldüğü için, Avrupalılar buna “marbled paper” (mermer kâğıdı), Araplarsa “el-varaku’l-mücezza” (damarlı kâğıt) derler.

Son yıllardaki araştırmalar Çin, Japonya ve Hindistan’da geleneksel ebrû sanatına benzer tekniklerle kâğıt renklendirmeleri yapıldığını ve bunun tarihinin 8. yüzyıla kadar gittiğini gösterir. Türkistan’da 16. yüzyılda ortaya çıkıp, Buharalı üstatlar tarafından öğretildiği bilinen ebrû sanatı, tarikat yolundaki sanatçılar aracılığıyla Anadolu’ya getirilir. Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi bu sanatı icra ederek kuşaktan kuşağa geçmesinin yolunu açmıştır. 

Ebrû yapımında eskiden beri toprak boyalarla bitkisel bazlı suda erimeyen, yağsız boyalar kullanılır. Üstüne boya serpilecek suyu hazırlamak için bir çeşit zamk olan kitre gerekir. Kitre yerine denizkadayıfı, keten tohumu, sahlep, ayva çekirdeği, hilbe (boytohumu), nişasta gibi değişik malzemeler de kullanılabilir. Sıvının üzerinde boyaların çökmeden yayılmasını sağlamak için yüzey aktif (yüzeyde gerilim sağlayan ve sıvının yüzey gerilimini kıran) sığır ödü kullanılır. Ebrû yapılacak sıvının içinde bulunduğu kaba tekne adı verilir. Çinko, çelik, galveniz ya da çedeneden (budaksız çam) imal edilir. Boyalar su yüzeyine fırçayla serpilir. Fırça yapımında yaşlı atların kuyruk kılları ve bu kılları üzerine sarmak için genellikle gül dalları kullanılır. Özel ebrû türleri yapmak için tarak, biz gibi yan malzemeler vardır. Ebrûlu kâğıtlar kuruduktan sonra mührelenerek parlatılır.

Ebrû çeşitleri arasında battal, somaki battal, serpmeli battal, gel-git, şal, taraklı, kumlu (kılçıklı), dalgalı, bülbül yuvası, hatip, çiçekli ve akkâse sayılabilir. Günümüzde hem geleneksel tarzda ebrûlar hem de ebrû tekniğiyle tekne üzerinde resimler yapılmaktadır.